Oświecenie

Według Immanuela Kanta, filozofa z Królewca, oświecenie było okresem wyjścia człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Ciężko nie zgodzić się z tą definicją epoki obejmującej XVIII w.- niezwykle ważnej dla dziejów kultury i literatury.

Oświecenie nazywa się często „wiekiem światła”- wielki wpływ na tą epokę miały różnorakie nurty filozoficzne, od empiryzmu (datujące się od  starożytności  stanowisko  zakładające,  że  podstawową  rolę  w poznaniu pełni doświadczenie, a rola umysłu jest mniej znacząca) po sentymentalizm (kierunek umysłowy i literacki; racjonalistycznym tendencjom oświecenia i regułom estetyki klasycyzmu przeciwstawiał on kult czułości i wrażliwości). W oświeceniu piękne jest to, że ścierały się ze sobą różne światopoglądy i twierdzenia; człowiek rzeczywiście stał się dojrzalszy i kształtował swoje własne zdanie. Powstawały hipotezy na temat istnienia Boga (ateizm, deizm), znów w centrum zainteresowania stał człowiek, nie Kościół.

Jak przedstawiano miłość w XVIII w.? Jak na uczucie przystało, w wieku filozofów, naukowców i polityków, została zepchnięta na dalszy plan – nigdy  jednak  nie  pozwoliła  na  całkowite  zapomnienie  o niej. Jest jednak faktem, że rzecz której nie da się opisać, jednoznacznie nazwać i zaklasyfikować nie budziła takiego zainteresowania twórców epoki oświecenia.

Literatura XVIII w. to wiele utworów moralizatorskich, pouczających innych- przede wszystkim bajki (np. Ignacego Krasickiego), które za zadanie miały bawić i uczyć, a także satyry takie jak „Pochwała głupstwa” Krasickiego. Jest interesujące, że dziś pamiętamy zdecydowanie więcej nazwisk filozofów, niźli wybitnych pisarzy XVIII w.

Nie dajmy się jednak oszukać- dzieła romantyczny również w epoce Oświecenia były obecne. Zaliczały się one  do  nurtu  sentymentalizmu,  a przykładem jednego z takich tworów jest powieść o długim tytule „Julia, Nowa Heloiza, listy dwojga kochanków, mieszkańców małego miasteczka u stóp Alp” autorstwa Jeana Jacques'a Rousseau. Opowiada ona o nieszczęśliwej i niespełnionej miłości skromnego nauczyciela i jego uczennicy, dziewczyny z wyższych sfer, tytułowej Julii. Powieść stworzona została w nietypowy sposób- zawiera listy kochanków ułożonych w sześć części i ilustrujących różne etapy ich związku- od początku aż do tragicznego końca…

            Polskim odpowiednikiem francuskiego pisarza był Franciszek Karpiński. Jego sentymentalna twórczość skupiała się właśnie na różnych rodzajach miłości – stworzył sielanki (Laura i Filon), oraz liczne wiersze miłosne (Do  Justyny.  Tęskność na wiosnę),  a  także  utwory  o  tematyce   innej  niż  miłosna  (patriotyczne,  religijne).  Ważną  rolę  w polskim Oświeceniu odegrał Franciszek Dionizy Kniaźnin, autor przesyconego smutkiem wiersza „Żale Orfeusza nad Eurydyką”.

            Angielski twórca romansów z XVIII w. to Samuel Richardson (Pamela, Klarysa), inny z sentymentalistów. Jak widać, to ten nurt filozoficzny zajął się tematyką miłości w  „Wieku Rozumu”.

            Oświecenie   to   epoka  niezwykła;  wyjście  z  cieni  baroków  i rozwój umysłu, filozofii i polityki (wtedy to powstał Trójpodział Władz). Dobrze jedna, że w tym festiwalu mądrości znalazło się miejsce na odrobinę miłości, zaprezentowaną przez sentymentalizm. Prawdą jest jednak, że dopiero w następnym wieku to piękne uczucie stanie się wiodącym źródłem inspiracji i tematów.

Karolina Matusiak